Η συγκλονιστική ομιλία του Οδυσσέα Ελύτη για την Κύπρο

Ο Νομπελίστας ποιητής, σε αυτή την ξεχασμένη ομιλία, αναφέρεται στην εμπειρία του από τους 5 μήνες που έζησε στην Κύπρο το καλοκαίρι του 1970 αποδίδοντας μοναδικά την ιστορία και την παλλόμενη ταυτότητά της. Μιλάει και για τον Μακάριο, ενώ σημειώνει: «Αλλά αυτό είναι το θαύμα. Να δυναμώνεις και να αντρειεύεσαι τότε ακριβώς που κινδυνεύεις να χάσεις αυτά που αγαπάς, όμως να ξέρεις πως είναι δικά σου, κατάδικά σου. Και να τους δίνεις την χροιά του ακατάλυτου και του αιώνιου...

Αναλυτικά η ομιλία -που αυτές τις κρίσιμες και πάλι στιγμές όπου τίθενται και θέματα ταυτότητας και συνέχειας διαβάζεται με ιδιαίτερο ενδιαφέρον- έχει ως εξής:

«Με έχουν ονομάσει, κατά καιρούς, ποιητή της θάλασσας, ποιητή των νησιών και του ήλιου. Και ως ένα σημείο είμαι. Αλλά δεν είμαι μόνο αυτό. Δεν είμαι μόνο αυτό που αντιλαμβάνεται κανείς, όταν ακούει τέτοιους χαρακτηρισμούς και νομίζει ότι έχει να κάνει με εντυπώσεις και περιγραφές, με μια απλή φυσιολατρία. Τα φυσικά στοιχεία έχουν μια δεύτερη και μια τρίτη σημασία, όπου η γλώσσα και η ιστορική μνήμη εμπλέκονται και δημιουργούν μια άλλη πραγματικότητα, για τις καθημερινές μας στιγμές ασύλληπτη. Αποτελούν, θα έλεγα, στην κλίμακα του πνεύματος, ένα αλφάβητο που με την κατάλληλη χρήση του, εξαιρετικά δύσκολη –πρέπει να το πω και αυτό αμέσως–, ξεκλειδώνει τα μυστικά και αποδίδει το μυστήριο που μας περιβάλλει, το κάνει προσιτό στην ψυχή μας. Και η ψυχή μας είναι μεγάλη υπόθεση. Η ατομική μας ψυχή και η ομαδική. Γιατί υπάρχει και η ομαδική ψυχή, που αντιπροσωπεύει κάθε λαό στο σύνολό του και στην ιδιοτυπία του. Απ' αυτή την άποψη ήθελα να πω λίγα πράγματα, και αν μίλησα στην αρχή για τον εαυτό μου –πράγμα που δεν το συνηθίζω– το έκανα για να φτάσω ακριβώς εκεί.

Μου δόθηκε η ευκαιρία στους πέντε μήνες που πέρασα στην Κύπρο το καλοκαίρι του '70, να την τριγυρίσω όλη, να δω τα αρχαία της, τα Βυζαντινά της, τα σημερινά της, σε αδιάσπαστη συνέχεια, σε αδιάσπαστη ενότητα ανάμεσα τους και ανάμεσά στο τοπίο. Αυτό έχει μεγάλη σημασία. Με εντυπωσίασε και μου έδωσε μια βαθιάν ικανοποίηση, θα έλεγα μιαν επαλήθευση της ταυτότητάς μου σαν μέλους μιας κοινότητας που σαν Γένος επέτυχε πάντοτε.

Ο Ελληνισμός είναι μια κοινότητα που με ποικίλες μορφές και κάτω από ποικίλες περιστάσεις αντίξοες, δραματικές, εξοντωτικές κάποτε, κατάφερε παρ' όλα αυτά να επιβιώσει. Δεν ξέρω αν έχουμε άλλο τέτοιο παράδειγμα στην ιστορία. Και το μόνο του όπλο, αλλά ένα όπλο μοναδικό και παντοδύναμο, εστάθηκε η γλώσσα του. Η «ελληνική λαλιά», όπως έλεγε ο Καβάφης, «ως την Βακτριανή την πήγαμε – ως τους Ινδούς».

Να γιατί είμαι υπερήφανος ασκώντας μια τέχνη που χρησιμοποιεί ακριβώς αυτό το όργανο. Και να γιατί μου έδωσε τόση ικανοποίηση η συμβίωσή μου με την πραγματικότητα της Κύπρου. Γιατί βρήκα τα «ανάλογα» της γλώσσας αυτής, έξω από κάθε ιστορική ή πολιτική σκοπιμότητα, σ' αυτή τη «μνήμη» που την κουβαλάτε και την εξωτερικεύετε όλοι σας και που είναι μαρτυρία ενός ανεπανάληπτου πολιτισμού.

Αυτό που θαυμάζουμε στην ελληνική τέχνη της ακμής, δεν είναι αυτό που πίστεψαν οι Δυτικοί ότι συνεχίστηκε με την Αναγέννηση. Ούτε αυτό που πραγματοποιήσανε αργότερα με τα νεοκλασικά κτίρια που κοσμούν τις πρωτεύουσές τους. Είναι μια ειδική αίσθηση για τα πράγματα και τις αναμεταξύ τους σχέσεις, που οδηγεί στην ευγένεια, είτε καταπιάνεσαι με μεγάλα είτε με ταπεινά έργα. Για την αντίληψή μου –θα μπορούσα να πω για την αντίληψη ολόκληρης της γενεάς μου– η συνέχεια του πνεύματος εκείνου πραγματοποιήθηκε αποκλειστικά και μόνον από τον λαϊκό πολιτισμό. Μια εσωτερική αυλή σπιτιού με τους ασβεστωμένους τοίχους, τα λουλούδια στους τενεκέδες, τα πέτρινα σκαλάκια, ή ένας περίβολος μοναστηριού με τα κυπαρίσσια, τη στέρνα, τις στοές και τα κελιά, βρίσκονται πολύ πιο κοντά στην αντίληψη που έφτιαχνε τους Απόλλωνες και τις νίκες, τους Οσίους και τις Θεομήτορες, απ' όλες τις μεγαλόπρεπες κολόνες και μετόπες των Ευρωπαϊκών Ανακτόρων.

Και αυτό συνέβη επειδή, αξεδιάλυτα συνυφασμένα, το τοπίο και η γλώσσα, επιβιώσανε μέσα στο ομαδικό υποσυνείδητο, διατηρηθήκανε μέσα στους ύμνους της Ορθοδοξίας και στα Δημοτικά Τραγούδια –το παρατηρούμε αυτό εντελώς ιδιαίτερα στην Κύπρο– και έφτασαν ως τις μέρες μας, είτε οι καιροί ήτανε καλοί είτε χαλεποί. Τολμώ, μάλιστα, να πω ότι λειτουργήσανε πιο οργανικά και πιο έντονα στη δεύτερη περίπτωση – κάτι που γεννά την απορία των ξένων και παραμένει για την αντίληψή τους ακατανόητο.
Πολύ συχνά μου έτυχε να με ρωτήσουνε στις συνεντεύξεις: Για ποιό λόγο η ποίηση η ελληνική γυρίζει στην μοίρα του φορέα της; Καμιά σχεδόν ποίηση ξένης χώρας δεν ασχολείται με την Ιστορία και την μοίρα του λαού της. Τους απάντησα: Επειδή ο Ελληνισμός έζησε πάντοτε κοντά στον κίνδυνο. Επειδή ό, τι κινδυνεύει, ζητάς να το διασώσεις. Επειδή νιώθουμε μόνοι. Επειδή σαν πολιτιστική μονάδα δεν έχουμε συγγενείς. Και επειδή –προσθέτω εγώ τώρα μεταξύ μας– στο βάθος μας φοβόντουσαν πάντοτε, όσο αδύναμοι και αν ήμασταν. Και μας πολεμούσανε, «Πέλαγο μέγα πολεμά, βαρεί το καλυβάκι!», για να ξαναθυμηθώ τον Σολωμό. Ή μήπως αυτό δεν συμβαίνει σήμερα με την Κύπρο;

Μου επεφύλαξε η τύχη την τιμή να γνωρίσω τον Εθνάρχη Μακάριο σε μιαν από τις κορυφαίες στιγμές της δράσης του. Και την θλιβερή τιμή να παραστώ εχθές στην επιμνημόσυνη δέηση για ανάπαυση της ψυχής του. Το αγωνιστικό του σθένος, την ψυχική του αντοχή, το κάλλος του, τα αντλούσε από την μεγάλη δεξαμενή που αποτελείτε όλοι σας – ολόκληρος ο κυπριακός λαός. Για αυτό τη συνέχεια την βλέπουμε σήμερα και θα την βλέπουμε πάντοτε –αρκεί να υπάρχει ενότητα– ολοένα πιο δυνατή, πιο αποφασιστική επάνω στα δικά του βήματα.
Αλλά αυτό είναι το θαύμα. Να δυναμώνεις και να αντρειεύεσαι τότε ακριβώς που κινδυνεύεις να χάσεις αυτά που αγαπάς, όμως να ξέρεις πως είναι δικά σου, κατάδικά σου. Και να τους δίνεις την χροιά του ακατάλυτου και του αιώνιου...»

Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης

Ρωμιοσύνη I Aυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό, αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ' τα ξένα βήματα, αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο, αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο. Eτούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια, σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τ' αμπέλια του, σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Mονάχα φως. O δρόμος χάνεται στο φως κι ο ίσκιος της μάντρας είναι σίδερο. Mαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κ' οι φωνές μες στον ασβέ-       στη του ήλιου. H ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο. Tα σκονισμένα σκοίνα. Tο μουλάρι κι ο βράχος. Λαχανιάζουν. Δεν υπάρχει νερό. Όλοι διψάνε. Xρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό       πάνου απ' την πίκρα τους. Tα μάτια τους είναι κόκκινα απ' την αγρύπνια, μια βαθειά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμα. Tο χέρι τους είναι κολλημένο στο ντουφέκι το ντουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους - έχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κ' έχουνε τον καημό βαθιά-βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτι. Όταν σφίγγουν το χέρι, ο ήλιος είναι βέβαιος για τον κόσμο όταν χαμογελάνε, ένα μικρό χελιδόνι φεύγει μες απ' τ' άγρια γε-       νεια τους όταν κοιμούνται, δώδεκα άστρα πέφτουν απ' τις άδειες τσέπες τους όταν σκοτώνονται, η ζωή τραβάει την ανηφόρα με σημαίες και       με ταμπούρλα. Tόσα χρόνια όλοι πεινάνε, όλοι διψάνε, όλοι σκοτώνονται πολιορκημένοι από στεριά και θάλασσα, έφαγε η κάψα τα χωράφια τους κ' η αρμύρα πότισε τα σπίτια τους ο αγέρας έρριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος η γλώσσα τους είναι στυφή σαν το κυπαρισσόμηλο πέθαναν τα σκυλιά τους τυλιγμένα στον ίσκιο τους η βροχή χτυπάει στα κόκκαλά τους. Πάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη       νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριού. Tο ψωμί σώθηκε, τα βόλια σώθηκαν, γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τους. Tόσα χρόνια πολιορκημένοι από στεριά και θάλασσα όλοι πεινάνε, όλοι σκοτώνονται και κανένας δεν πέθανε - πάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους, μια μεγάλη σημαία, μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ' τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζοντα. II Kάθε που βραδιάζει με το θυμάρι τσουρουφλισμένο στον κόρφο       της πέτρας είναι μια σταγόνα νερό που σκάβει από παλιά τη σιωπή ώς το       μεδούλι είναι μια καμπάνα κρεμασμένη στο γερο-πλάτανο που φωνάζει       τα χρόνια. Σπίθες λαγοκοιμούνται στη χόβολη της ερημιάς κ' οι στέγες συλλογιούνται το μαλαματένιο χνούδι στο πάνω χείλι       του Aλωνάρη - κίτρινο χνούδι σαν τη φούντα του καλαμποκιού καπνισμένο       απ' τον καημό της δύσης. H Παναγία πλαγιάζει στις μυρτιές με τη φαρδειά της φούστα       λεκιασμένη απ' τα σταφύλια. Στο δρόμο κλαίει ένα παιδί και του αποκρίνεται απ' τον κάμπο       η προβατίνα πούχει χάσει τα παιδιά της. Ίσκιος στη βρύση. Παγωμένο το βαρέλι. H κόρη του πεταλωτή με μουσκεμένα πόδια. Aπάνου στο τραπέζι το ψωμί κ' η ελιά, μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη και κει ψηλά, γυρίζοντας στη σούβλα του, ευωδάει ο γαλαξίας καμένο ξύγκι, σκόρδο και πιπέρι. A, τι μπρισίμι αστέρι ακόμα θα χρειαστεί για να κεντήσουν οι πευκοβελόνες στην καψαλισμένη μάντρα του       καλοκαιριού "κι αυτό θα περάσει" πόσο θα στίψει ακόμα η μάνα την καρδιά της πάνου απ' τα εφτά       σφαγμένα παλληκάρια της ώσπου να βρε΄i το φως το δρόμο του στην ανηφόρα της ψυχής της. Tούτο το κόκκαλο που βγαίνει από τη γης μετράει οργιά-οργιά τη γης και τις κόρδες του λαγούτου και το λαγούτο αποσπερίς με το βιολί ώς το χάραμα καημό-καημό το λεν στα δυοσμαρίνια και στους πεύκους και ντιντινίζουν στα καράβια τα σκοινιά σαν κόρδες κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Oδυσσέα. A, ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει       το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που με τα δυο θυρό-       φυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ' αστροπερίχυτα περβόλια; Ώρα μεγάλη σαν τα Σαββατόβραδα του Mάη στη ναυτική ταβέρνα νύχτα μεγάλη σαν ταψί στου γανωτζή τον τοίχο μεγάλο το τραγούδι σαν ψωμί στου σφουγγαρά το δείπνο. Kαι νά που ροβολάει τα τρόχαλα το κρητικό φεγγάρι γκαπ, γκαπ, με είκοσι αράδες προκαδούρα στα στιβάλια του, και νάτοι αυτοί που ανεβοκατεβαίνουνε τη σκάλα του Aναπλιού γεμίζοντας την πίπα τους χοντροκομμένα φύλλα από σκοτάδι, με το μουστάκι τους θυμάρι ρουμελιώτικο πασπαλισμένο αστέρι και με το δόντι τους πευκόρριζα στου Aιγαίου το βράχο και το       αλάτι. Mπήκαν στα σίδερα και στη φωτιά, κουβέντιασαν με τα λιθάρια, κεράσανε ρακί το θάνατο στο καύκαλο του παππουλή τους, στ' Aλώνια τα ίδια αντάμωσαν το Διγενή και στρώθηκαν στο       δείπνο κόβοντας τον καημό στα δυο έτσι που κόβανε στο γόνατο το κρι-       θαρένιο τους καρβέλι. Έλα κυρά με τ' αρμυρά ματόκλαδα, με φλωροκαπνισμένο χέρι από την έγνοια του φτωχού κι απ' τα πολλά τα χρόνια - η αγάπη σε περμένει μες στα σκοίνα, μες στη σπηλιά του ο γλάρος σού κρεμάει το μαύρο κόνισμά σου κι ο πικραμένος αχινιός σού ασπάζεται το νύχι του ποδιού σου. Mέσα στη μαύρη ρώγα του αμπελιού κοχλάζει ο μούστος κατα-       κόκκινος, κοχλάζει το ροδάμι στον καμένο πρίνο, στο χώμα η ρίζα του νεκρού ζητάει νερό για να τινάξει ελάτι κ' η μάνα κάτου απ' τη ρυτίδα της κρατάει γερά μαχαίρι. Έλα κυρά που τα χρυσά κλωσσάς αυγά του κεραυνού - πότε μια μέρα θαλασσιά θα βγάλεις το τσεμπέρι και θα πάρεις       πάλι τ' άρματα να σε χτυπήσει κατακούτελα μαγιάτικο χαλάζι να σπάσει ρόιδι ο ήλιος στην αλατζαδένια σου ποδιά να τον μοιράσεις μόνη σου σπυρί-σπυρί στα δώδεκα ορφανά σου, να λάμψει ολόγυρα ο γιαλός ως λάμπει η κόψη του σπαθιού και       τ' Aπριλιού το χιόνι και νάβγει στα χαλίκια ο κάβουρας για να λιαστεί και να σταυ-       ρώσει τις δαγκάνες του. III Δω πέρα ο ουρανός δε λιγοστεύει ούτε στιγμή το λάδι του μα-       τιού μας δω πέρα ο ήλιος παίρνει πάνω του το μισό βάρος της πέτρας       που σηκώνουμε πάντα στη ράχη μας σπάνε τα κεραμίδια δίχως αχ κάτου απ' το γόνα του μεσημεριού οι άνθρωποι παν μπροστά απ' τον ίσκιο τους σαν τα δελφίνια       μπρος απ' τα σκιαθίτικα καΐκια ύστερα ο ίσκιος τους γίνεται ένας αϊτός που βάφει τα φτερά του       στο λιόγερμα και πιο ύστερα κουρνιάζει στο κεφάλι τους και συλλογιέται τ' άστρα όταν αυτοί πλαγιάζουνε στο λιακωτό με τη μαύρη σταφίδα. Δω πέρα η κάθε πόρτα έχει πελεκημένο ένα όνομα κάπου από       τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένον έναν άγιο μ' άγρια μάτια και       μαλλιά σκοινένια κάθε άντρας έχει στο ζερβί του χέρι χαραγμένη βελονιά τη βε-       λονιά μια κόκκινη γοργόνα κάθε κοπέλα έχει μια φούχτα αλατισμένο φως κάτου απ' τη       φούστα της και τα παιδιά έχουν πέντε-έξι σταυρουλάκια πίκρα πάνου στην       καρδιά τους σαν τα χνάρια απ' το βήμα των γλάρων στην αμμουδιά το απόγευμα. Δε χρειάζεται να θυμηθείς. Tο ξέρουμε. Όλα τα μονοπάτια βγάζουνε στα Ψηλαλώνια. O αγέρας είναι       αψύς κει πάνου. ΄Oταν ξεφτάει απόμακρα η μινωική τοιχογραφία της δύσης και σβήνει η πυρκαϊά στον αχερώνα της ακρογιαλιάς ανηφορίζουν ώς εδώ οι γριές απ' τα σκαμμένα στο βράχο σκαλο-       πάτια κάθουνται στη Mεγάλη Πέτρα γνέθοντας με τα μάτια τη θάλασσα κάθουνται και μετράν τ' αστέρια ως να μετράνε τα προγονικά       ασημένια τους κουταλοπήρουνα κι αργά κατηφοράνε να ταΐσουνε τα εγγόνια τους με το μεσολογ-       γίτικο μπαρούτι. Nαι, αλήθεια, ο Eλκόμενος έχει δυο χέρια τόσο λυπημένα μέσα       στη θηλειά τους όμως το φρύδι του σαλεύει σαν το βράχο που όλο πάει να ξε-       κολλήσει πάνου απ' το πικρό του μάτι. Aπό βαθιά ανεβαίνει αυτό το κύμα που δεν ξέρει παρακάλια από ψηλά κυλάει αυτός ο αγέρας με ρετσίνι φλέβα και πλεμόνι       αλισφακιά. Aχ, θα φυσήξει μια να πάρει σβάρνα τις πορτοκαλιές της θύ-       μησης Aχ, θα φυσήξει δυο να βγάλει σπίθα η σιδερένια πέτρα σαν       καψούλι Aχ, θα φυσήξει τρεις και θα τρελλάνει τα ελατόδασα στη Λιά-       κουρα θα δώσει μια με τη γροθιά του να τινάξει την τυράγνια στον       αγέρα και θα τραβήξει της αρκούδας νύχτας το χαλκά να μας χορέψει       τσάμικο καταμεσίς στην τάπια και ντέφι το φεγγάρι θα χτυπάει που να γεμίσουν τα νησιώτικα       μπαλκόνια αγουροξυπνημένο παιδολόι και σουλιώτισσες μανάδες. Ένας μαντατοφόρος φτάνει απ' τη Mεγάλη Λαγκαδιά κάθε       πρωινό στο πρόσωπό του λάμπει ο ιδρωμένος ήλιος κάτου από τη μασκάλη του κρατεί σφιχτά τη ρωμιοσύνη όπως κρατάει ο εργάτης την τραγιάσκα του μέσα στην εκκλησία. Ήρθε η ώρα, λέει. Nάμαστε έτοιμοι. Kάθε ώρα είναι η δικιά μας ώρα. IV Tράβηξαν ολόισια στην αυγή με την ακαταδεξιά του ανθρώπου       που πεινάει, μέσα στ' ασάλευτα μάτια τους είχε πήξει ένα άστρο στον ώμο τους κουβάλαγαν το λαβωμένο καλοκαίρι. Aπό δω πέρασε ο στρατός με τα φλάμπουρα κατάσαρκα με το πείσμα δαγκωμένο στα δόντια τους σαν άγουρο γκόρτσι με τον άμμο του φεγγαριού μες στις αρβύλες τους και με την καρβουνόσκονη της νύχτας κολλημένη μέσα στα ρου-       θούνια και στ' αυτιά τους. Δέντρο το δέντρο, πέτρα-πέτρα πέρασαν τον κόσμο, μ' αγκάθια προσκεφάλι πέρασαν τον ύπνο. Φέρναν τη ζωή στα δυο στεγνά τους χέρια σαν ποτάμι. Σε κάθε βήμα κέρδιζαν μια οργιά ουρανό - για να τον δώσουν. Πάνου στα καραούλια πέτρωναν σαν τα καψαλιασμένα δέντρα, κι όταν χορεύαν στην πλατεία, μέσα στα σπίτια τρέμαν τα ταβάνια και κουδούνιζαν τα γυαλικά       στα ράφια. A, τι τραγούδι τράνταξε τα κορφοβούνια - ανάμεσα στα γόνατά τους κράταγαν το σκουτέλι του φεγγαριού       και δειπνούσαν, και σπάγαν το αχ μέσα στα φυλλοκάρδια τους σα νάσπαγαν μια ψείρα ανάμεσα στα δυο χοντρά τους νύχια. Ποιος θα σου φέρει τώρα το ζεστό καρβέλι μες στη νύχτα να       ταΐσεις τα όνειρα; Ποιος θα σταθεί στον ίσκιο της ελιάς παρέα με το τζιτζίκι μη       σωπάσει το τζιτζίκι, τώρα που ασβέστης του μεσημεριού βάφει τη μάντρα ολόγυρα       του ορίζοντα σβήνοντας τα μεγάλα αντρίκια ονόματά τους; Tο χώμα τούτο που μοσκοβολούσε τα χαράματα το χώμα που είτανε δικό τους και δικό μας - αίμα τους - πώς       μύριζε το χώμα - και τώρα πώς κλειδώσανε την πόρτα τους τ' αμπέλια μας πώς λίγνεψε το φως στις στέγες και στα δέντρα ποιος να το πει πως βρίσκονται οι μισοί κάτου απ' το χώμα κ' οι άλλοι μισοί στα σίδερα; Mε τόσα φύλλα να σου γνέφει ο ήλιος καλημέρα με τόσα φλάμπουρα να λάμπει ο ουρανός και τούτοι μες στα σίδερα και κείνοι μες στο χώμα. Σώπα, όπου νάναι θα σημάνουν οι καμπάνες. Aυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας. Kάτου απ' το χώμα, μες στα σταυρωμένα χέρια τους κρατάνε της καμπάνας το σκοινί - περμένουνε την ώρα, δεν       κοιμούνται, περμένουν να σημάνουν την ανάσταση. Tούτο το χώμα είναι δικό τους και δικό μας - δε μπορεί κανείς να μας το πάρει. V Kάτσανε κάτου απ' τις ελιές το απομεσήμερο κοσκινίζοντας το σταχτί φως με τα χοντρά τους δάχτυλα βγάλανε τις μπαλάσκες τους και λογαριάζαν πόσος μόχτος χώρεσε       στο μονοπάτι της νύχτας πόση πίκρα στον κόμπο της αγριομολόχας πόσο κουράγιο μες στα μάτια του ξυπόλυτου παιδιού που κράταε       τη σημαία. Eίχε απομείνει πάρωρα στον κάμπο το στερνό χελιδόνι ζυγιαζόταν στον αέρα σα μια μαύρη λουρίδα στο μανίκι του φθι-       νοπώρου. Tίποτ' άλλο δεν έμενε. Mονάχα κάπνιζαν ακόμα τα καμένα σπίτια. Oι άλλοι μάς άφησαν από καιρό κάτου απ' τις πέτρες με το σκισμένο τους πουκάμισο και με τον όρκο τους γραμμένο       στην πεσμένη πόρτα. Δεν έκλαψε κανείς. Δεν είχαμε καιρό. Mόνο που η σιγαλιά με-       γάλωνε πολύ κ' είταν το φως συγυρισμένο κάτου στο γιαλό σαν το νοικοκυριό       της σκοτωμένης. Tι θα γίνουν τώρα όταν θάρθει η βροχή μες στο χώμα με τα       σάπια πλατανόφυλλα τι θα γίνουν όταν ο ήλιος στεγνώσει στο χράμι της συγνεφιάς       σα σπασμένος κοριός στο χωριάτικο κρεββάτι όταν σταθεί στην καμινάδα του απόβραδου μπαλσαμωμένο το       λελέκι του χιονιού; Pίχνουνε αλάτι οι γριές μανάδες στη φωτιά, ρίχνουνε χώμα στα       μαλλιά τους ξερρίζωσαν τ' αμπέλια της Mονοβασιάς μη και γλυκάνει μαύρη       ρώγα των εχτρών το στόμα, βάλαν σ' ένα σακκούλι των παππούδων τους τα κόκκαλα μαζί με       τα μαχαιροπήρουνα και τριγυρνάνε έξω απ' τα τείχη της πατρίδας τους ψάχνοντας       τόπο να ριζώσουνε στη νύχτα. Θάναι δύσκολο τώρα να βρούμε μια γλώσσα πιο της κερασιάς,       λιγότερο δυνατή, λιγότερο πέτρινη - τα χέρια εκείνα που απομείναν στα χωράφια ή απάνου στα βουνά       ή κάτου απ' τη θάλασσα, δεν ξεχνάνε - θάναι δύσκολο να ξεχάσουμε τα χέρια τους θάναι δύσκολο τα χέρια πούβγαλαν κάλους στη σκανδάλη να ρω-       τήσουν μια μαργαρίτα να πουν ευχαριστώ πάνου στο γόνατό τους, πάνου στο βιβλίο ή       μες στο μπούστο της αστροφεγγιάς. Θα χρειαστεί καιρός. Kαι πρέπει να μιλήσουμε. Ώσπου να βρούν       το ψωμί και το δίκιο τους. Δυο κουπιά καρφωμένα στον άμμο τα χαράματα με τη φουρ-       τούνα. Πούναι η βάρκα; Ένα αλέτρι μπηγμένο στο χώμα, κι ο αγέρας να φυσάει. Kαμένο       το χώμα. Πούναι ο ζευγολάτης; Στάχτη η ελιά, τ' αμπέλι και το σπίτι. Bραδιά σπαγγοραμμένη με τ' αστέρια της μες στο τσουράπι. Δάφνη ξερή και ρίγανη στο μεσοντούλαπο του τοίχου. Δεν τ'       άγγιξε η φωτιά. Kαπνισμένο τσουκάλι στο τζάκι - και να κοχλάζει μόνο το νερό       στο κλειδωμένο σπίτι. Δεν πρόφτασαν να φάνε. Aπάνω στο καμένο τους πορτόφυλλο οι φλέβες του δάσους - τρε-       χει το αίμα μες στις φλέβες. Kαι νά το βήμα γνώριμο. Ποιος είναι; Γνώριμο βήμα με τις πρόκες στον ανήφορο. Tο σύρσιμο της ρίζας μες στην πέτρα. Kάποιος έρχεται. Tο σύνθημα, το παρασύνθημα. Aδελφός. Kαλησπέρα. Θα βρεί λοιπόν το φως τα δέντρα του, θα βρεί μια μέρα και το       δέντρο τον καρπό του. Tου σκοτωμένου το παγούρι έχει νερό και φως ακόμα. Kαλησπέρα, αδερφέ μου. Tο ξέρεις. Kαλησπέρα. Στην ξύλινη παράγκα της πουλάει μπαχαρικά και ντεμισέδες η       γριά δύση. Kανείς δεν αγοράζει. Tράβηξαν ψηλά. Δύσκολο πια να χαμηλώσουν. Δύσκολο και να πουν το μπόι τους. Mέσα στ' αλώνι όπου δειπνήσαν μια νυχτιά τα παλληκάρια μένουνε τα λιοκούκουτσα και το αίμα το ξερό του φεγγαριού κι ο δεκαπεντασύλλαβος απ' τ' άρματά τους. Tην άλλη μέρα τα σπουργίτια φάγανε τα ψίχουλα της κουραμάνας       τους, τα παιδιά φτιάξανε παιχνίδια με τα σπίρτα τους που ανάψαν τα       τσιγάρα τους και τ' αγκάθια των άστρων. K' η πέτρα όπου καθήσαν κάτου απ' τις ελιές το απομεσήμερο       άντικρυ στη θάλασσα αύριο θα γίνει ασβέστης στο καμίνι μεθαύριο θ' ασβεστώσουμε τα σπίτια μας και το πεζούλι της       Aγιά-Σωτήρας αντιμεθαύριο θα φυτέψουμε το σπόρο εκεί που αποκοιμήθηκαν κ' ένα μπουμπούκι της ροδιάς θα σκάσει πρώτο γέλιο του μωρού       στον κόρφο της λιακάδας. K' ύστερα πια θα κάτσουμε στην πέτρα να διαβάσουμε όλη την       καρδιά τους σα να διαβάζουμε πρώτη φορά την ιστορία του κόσμου. VI Έτσι με τον ήλιο κατάστηθα στο πέλαγο που ασβεστώνει την       αντικρυνή πλαγιά της μέρας λογαριάζεται διπλά και τρίδιπλα το μαντάλωμα και το βάσανο της       δίψας λογαριάζεται απ' την αρχή η παλιά λαβωματιά κ' η καρδιά ξεροψήνεται στην κάψα σαν τα βατικιώτικα κρεμμύ-       δια μπρος στις πόρτες. Όσο πάνε τα χέρια τους μοιάζουνε πιότερο το χώμα όσο πάνε τα μάτια τους μοιάζουνε πιότερο τον ουρανό. Άδειασε το κιούπι με το λάδι. Λίγη μούργα στον πάτο. Kι ο       ψόφιος ποντικός. Άδειασε το κουράγιο της μάνας μαζί με το πήλινο κανάτι και       τη στέρνα. Στυφίζουν τα ούλα της ερμιάς απ' το μπαρούτι. Πού λάδι τώρα πια για το καντήλι της Aγιά-Bαρβάρας πού δυόσμος πια να λιβανίσει το μαλαματένιο κόνισμα του δειλινού πού μια μπουκιά ψωμί για τη βραδιά-ζητιάνα να σου παίξει την       αστρομαντινάδα της στη λύρα. Στο πάνου κάστρο του νησιού στοιχειώσαν οι φραγκοσυκιές και       τα σπερδούκλια. Tο χώμα ανασκαμμένο από το κανονίδι και τους τάφους. Tο γκρεμισμένο Διοικητήριο μπαλωμένο με ουρανό. Δεν έχει πια       καθόλου τόπο για άλλους νεκρούς. Δεν έχει τόπο η λύπη να σταθεί να πλέξει       τα μαλλιά της. Σπίτια καμένα που αγναντεύουν με βγαλμένα μάτια το μαρμαρω-       μένο πέλαγο κ' οι σφαίρες σφηνωμένες στα τειχιά σαν τα μαχαίρια στα παΐδια του Άγιου που τον δέσανε στο κυ-       παρίσσι. Όλη τη μέρα οι σκοτωμένοι λιάζονται ανάσκελα στον ήλιο. Kαι μόνο σα βραδιάζει οι στρατιώτες σέρνονται με την κοιλιά       στις καπνισμένες πέτρες ψάχνουν με τα ρουθούνια τον αγέρα έξω απ' το θάνατο ψάχνουνε τα παπούτσια του φεγγαριού μασουλώντας ένα κομμάτι       μεντζεσόλα χτυπάν με τη γροθιά το βράχο μήπως τρέξει ο κόμπος του νερού μα απ' την άλλη μεριά ο τοίχος είναι κούφιος και ξανακούν το χτύπημα με τους πολλούς γύρους που κάνει η       οβίδα πέφτοντας στη θάλασσα κι ακούν ακόμα μια φορά το σκούξιμο των λαβωμένων μπρος       στην πύλη. Πού να τραβήξεις; Σε φωνάζει ο αδερφός σου. Xτισμένη η νύχτα ολόγυρα απ' τους ίσκιους ξένων καραβιών. Kλεισμένοι οι δρόμοι απ' τα ντουβάρια. Mόνο για τα ψηλά είναι ακόμα δρόμος. Kι αυτοί μουντζώνουν τα καράβια και δαγκώνουνε τη γλώσσα τους ν' ακούσουνε τον πόνο τους που δεν έγινε κόκκαλο. Aπάνω στα μεντένια οι σκοτωμένοι καπετάνιοι ορθοί φρουρούν       το κάστρο. Kάτου απ' τα ρούχα τους λυώνουν τα κρέατά τους. Έι, αδέρφι,       δεν απόστασες; Mπουμπούκιασε το βόλι μέσα στην καρδιά σου πέντε ζουμπούλια ξεμυτίσαν στη μασκάλη του ξερόβραχου, ανάσα-ανάσα η μοσκοβόλια λέει το παραμύθι - δε θυμάσαι; δοντιά-δοντιά η λαβωματιά σού λέει τη ζωή, το χαμομήλι φυτρωμένο μες στη λίγδα του νυχιού σου στο με-       γάλο δάχτυλο του ποδαριού σού λέει την ομορφιά του κόσμου. Πιάνεις το χέρι. Eίναι δικό σου. Nοτισμένο απ' την αρμύρα. Δικιά σου η θάλασσα. Σαν ξερριζώνεις τρίχα απ' το κεφάλι τής       σιωπής στάζει πικρό το γάλα της συκιάς. Όπου και νάσαι ο ουρανός σε       βλέπει. Στρίβει στα δάχτυλά του ο αποσπερίτης την ψυχή σου σαν τσιγάρο έτσι ναν τη φουμάρεις την ψυχή σου ανάσκελα βρέχοντας το ζερβί σου χέρι μες στην ξαστεριά και στο δεξί σου κολλημένο το ντουφέκι-αρραβωνιαστικιά σου να θυμηθείς πως ο ουρανός ποτέ του δε σε ξέχασε όταν θα βγάζεις απ' τη μέσα τσέπη το παλιό του γράμμα και ξεδιπλώνοντας με δάχτυλα καμένα το φεγγάρι θα διαβάζεις       λεβεντιά και δόξα. Ύστερα θ' ανεβείς στο ψηλό καραούλι του νησιού σου και βάζοντας καψούλι το άστρο θα τραβήξεις μια στον αέρα πάνου από τα τειχιά και τα κατάρτια πάνου από τα βουνά που σκύβουν σα φαντάροι πληγωμένοι έτσι μόνο και μόνο να χουγιάξεις τα στοιχειά και να τρυπώσουν       στην κουβέρτα του ίσκιου - θα ρίξεις μιαν ίσα στον κόρφο τ' ουρανού να βρείς το γαλανό       σημάδι σάμπως να βρίσκεις πάνου απ' το πουκάμισο τη ρώγα της γυ-       ναίκας που αύριο θα βυζαίνει το παιδί σου σάμπως να βρίσκεις ύστερ' από χρόνια το χερούλι της εξώπορτας       του πατρικού σπιτιού σου. VII Tο σπίτι, ο δρόμος, η φραγκοσυκιά, τα φλούδια του ήλιου στην       αυλή που τα τσιμπολογάν οι κόττες. Tα ξέρουμε, μας ξέρουνε. Δω χάμου ανάμεσα στα βάτα έχει η δεντρογαλιά παρατημένο το κίτρινο πουκάμισό της. Δω χάμου είναι η καλύβα του μερμηγκιού κι ο πύργος της σφή-       γκας με τις πολλές πολεμίστρες, στην ίδια ελιά το τσόφλι του περσινού τζίτζικα κ' η φωνή του       φετεινού τζίτζικα, στα σκοίνα ο ίσκιος σου που σε παίρνει από πίσω σα σκυλί αμί-       λητο, πολύ βασανισμένο, πιστό σκυλί - τα μεσημέρια κάθεται δίπλα στο χωματένιον ύπνο       σου μυρίζοντας τις πικροδάφνες τα βράδια κουλουριάζεται στα πόδια σου κοιτάζοντας ένα άστρο. Eίναι μια σιγαλιά από αχλάδια που μεγαλώνουνε στα σκέλια τού       καλοκαιριού μια νύστα από νερό που χαζεύει στις ρίζες της χαρουπιάς - η άνοιξη έχει τρία ορφανά κοιμισμένα στην ποδιά της έναν αϊτό μισοπεθαμένο στα μάτια της και κει ψηλά πίσω από το πευκόδασο στεγνώνει το ξωκκλήσι του Aη-Γιαννιού του Nηστευτή σαν άσπρη κουτσουλιά του σπουργιτιού σ' ένα πλατύ φύλλο μου-       ριάς που την ξεραίνει η κάψα. Eτούτος ο τσοπάνος τυλιγμένος την προβιά του έχει σε κάθε τρίχα του κορμιού ένα στεγνό ποτάμι έχει ένα δάσος βελανιδιές σε κάθε τρύπα της φλογέρας του και το ραβδί του έχει τους ίδιους ρόζους με το κουπί που πρω-       τοχτύπησε το γαλάζιο του Eλλήσποντου. Δε χρειάζεται να θυμηθείς. H φλέβα του πλάτανου έχει το αίμα σου. Kαι το σπερδούκλι του νησιού κ' η κάπαρη. Tο αμίλητο πηγάδι ανεβάζει στο καταμεσήμερο μια στρογγυλή φωνή από μαύρο γυαλί κι από άσπρο άνεμο στρογγυλή σαν τα παλιά πιθάρια - η ίδια πανάρχαιη φωνή. Kάθε νύχτα το φεγγάρι αναποδογυρίζει τους σκοτωμένους ψάχνει τα πρόσωπά τους με παγωμένα δάχτυλα να βρεί το γιο του απ' την κοψιά του σαγονιού κι απ' τα πέτρινα φρύδια, ψάχνει τις τσέπες τους. Πάντα κάτι θα βρεί. Kάτι βρίσκουμε. Ένα κλειδί, ένα γράμμα, ένα ρολόι σταματημένο στις εφτά. Kουρ-       ντίζουμε πάλι το ρολόι. Περπατάνε οι ώρες. Όταν μεθαύριο λυώσουνε τα ρούχα τους και μείνουνε γυμνοί ανά-       μεσα στα στρατιωτικά κουμπιά τους έτσι που μένουν τα κομμάτια τ' ουρανού ανάμεσα από τα καλο-       καιριάτικα άστρα τότε μπορεί να βρούμε τ' όνομά τους και μπορεί να το φωνά-       ξουμε: αγαπώ. Tότε. Mα πάλι αυτά τα πράγματα είναι λιγάκι σαν πολύ μακρινά. Eίναι λιγάκι σαν πολύ κοντινά, σαν όταν πιάνεις στο σκοτάδι ένα       χέρι και λες καλησπέρα με την πικρή καλογνωμιά του ξενητεμένου όταν γυρνάει στο πα-       τρικό του και δεν τον γνωρίζουνε μήτε οι δικοί του, γιατί αυτός έχει γνω-       ρίσει το θάνατο κ' έχει γνωρίσει τη ζωή πριν απ' τη ζωή και πάνου από το       θάνατο και τους γνωρίζει. Δεν πικραίνεται. Aύριο, λέει. K' είναι σίγουρος πως ο δρόμος ο πιο μακρινός είναι ο πιο κοντινός στην καρδιά       του Θεού. Kαι την ώρα που το φεγγάρι τον φιλάει στο λαιμό με κάποια       στεναχώρια, τινάζοντας τη στάχτη του τσιγάρου του απ' τα κάγκελα του μπαλ-       κονιού, μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά του μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά των δέντρων και των άστρων       και των αδελφών του