Ανέκδοτα ποιήματα του Γιαννη Ρίτσου

Από τον Κέδρο , τον Νοέμβρη

"Πριν από εσένα ήσουν εσύ;/ Έξω στο δρόμο δεν περνάει κανένας./ Το φως του δωματίου πέφτει κάθετα/ τονίζοντας τα ζυγωματικά, σβήνοντας το σαγόνι/ μέσα στην ίδιαν απορία: «υπήρξαμε;». Έτσι/ πέταξα το ποτήρι απ΄το παράθυρο./ Έτσι άκουσα τουλάχιστον κάτω στο πεζοδρόμιο τον κρότο: «υπάρχουμε»."

Δέκα άγνωστα ποιήματα του Γιάννη Ρίτσου φέρνει στο φως το ΑΠΕ-ΜΠΕ, με αποκλειστική προδημοσίευση από την ανέκδοτη συλλογή του μεγάλου ποιητή «Το Υπερώον», που κυκλοφορεί τον Νοέμβριο από τον εκδοτικό οίκο Κέδρος. Είναι 72 ολιγόστιχα πεζόμορφα ποιητικά, στο πολυτονικό σύστημα, που γράφτηκαν το 1985.
Πρόκειται για μία ακόμη αποδέσμευση δημιουργημάτων του Ρίτσου, έχοντας την έγκριση της κόρης του Έρης, αποδέσμευση από το απέραντο ωκεανό ποιημάτων του ανθρώπου ο οποίος δεν δίσταζε να γράφει αενάως, αδιαφορώντας για τους επικριτές αυτής της πληθωρικής ή και «πληθωριστικής» -κατ” άλλους- επιμονής του.
Άλλωστε, ήδη από το 1977, στο πεζοποίημα «Το τερατώδες Αριστούργημα», ένα έργο εκπληκτικού μοντερνισμού ελληνικής προέλευσης, έχει απαντήσει ευθέως : «…και μ” ακοντίζανε οι νωθροί τις κατηγορίες του κομπογιαννίτη και του πολυγράφου κι από κοντά τους με σεγκοντάριζαν γαυγίζοντας τα σκυλιά της Ασφάλειας, όμως εγώ χαμογελούσα κι” έκρυβα κάτω απ΄το κρεβάτι μου τα εννιά μου χιλιάδες περιστέρια … γονάτιζα στο χώμα και έπλενα στοργικά τα πόδια των εκτελεσμένων».
Τα πρωτοφανέρωτα υπερώα ποιήματα είναι γραμμένα κυρίως με μια υπαρξιακή υπερ- οπτική, χωρίς βέβαια να αποξενώνονται από τον αγωνιστικό μύθο, ο οποίος όμως ενυπάρχει ως αχλή και ως μοτίβο.
Από θεματική και μορφική όψη αντιστοιχούν στο κλίμα των ποιητικών εγκολπίων «Μαρτυρίες» (1966) και «Λοιπόν;» (1978), όπου η ελλειπτικότητα έχει δώσει τη θέση της στην υψηλόφρονα διατύπωση του επαναστατικού οίστρου, η οποία κυριαρχεί στα στρατευμένα έργα του.
Από το «Υπερώον» του, από το υπερυψωμένο δώμα του, από τον πανοπτικό του εξώστη, «ο ποιητής της Ρωμιοσύνης» μετεξελίσσεται σε ποιητή της εσωτερικότητας, παρατηρώντας τα συμβάντα του καθημερινού βίου, διαλεγόμενος με το αίνιγμα, το μυστήριο, το χρόνο, τα πρόσωπα, τα προσωπεία, τη φθορά, τον έρωτα, το θάνατο.
Με ομιλία κρυπτική, με γοητευτικά μισόλογα, με θρυμματισμένα νοήματα -όπως κάποιος που δεν θέλει να προδώσει τα αθέατα και σου μιλάει με τα μάτια- ο Ρίτσος οδηγεί τον λάτρη της ποίησης στην απόλαυση. Ακόμη και αν -ενίοτε- η αφήγηση και τα σύμβολα είναι προβλέψιμα, ακόμη και αν η εξέλιξη δείχνει αναμενόμενη, η περιεκτικότητα και η συμπύκνωση της γραφής του αποτελούν αναμέτρηση του Ρίτσου με τον εαυτό του, συνιστώντας την καλύτερη απάντηση σε όσους μένουν μόνο στον ποιητή των μακροπερίοδων συνθέσεων.
Μιλάμε για μικροσημειώματα μεγάλων ψυχικών εικονογραφήσεων, σκιαγραφήσεις αντιηρωϊκών καταστάσεων, έντεχνες αποσιωπήσεις, ζωγραφική λέξεων άλλοτε στο όλον φως και άλλοτε στο τρεμάμενο ημίφως, για στιγμιότυπα από το σκληρό αστικό πεδίο αλλά και το υπονοούμενο εφηβικό Μονεμβασιώτικο τοπίο. Ποιήματα -πεζολογικά ορισμένες φορές- όμως γεμάτα με αντικείμενα μνήμης και βιώματος. Με τους καθρέφτες, τις οπλές των αλόγων, τις αξίνες και τη λάμπα, αλλά και το ασανσέρ, το φαρμακείο, την πολυκατοικία, την εφημερίδα, τον τροχονόμο -λέξεις ενσωματωμένες ως παραστατική κυριολεξία αλλά και ως συμβολισμός.
Και βέβαια, εκεί που η διήγηση βαδίζει χρονικά ευθύγραμμα, ιδού η υπέρβαση του χρόνου, με την εμφάνιση στο ποίημα προσώπων από τους αρχαίους μύθους, με παρόντα τον Αχιλλέα και παρούσα την Άρτεμη.

ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

Μιλούσε για μυστικές αρτηρίες, / για σιωπηλά εφόδια,/ για κείνο το ανάλαφρο βάρος στις πλάτες/ όταν η Μαρία λύνει την ποδιά της και κοιτάει απ΄το παράθυρο,/ όταν δύο νέοι εμπορεύονται στο πεζοδρόμιο/ λαθραία υφάσματα,/ όταν ο Λαοδίκης στον εξώστη, με ριγέ πιτζάμες,/ κλείνει τα μάτια του στο μέγα φως,/ κι η θάλασσα μας πλησιάζει/ όλους ανεξαιρέτως/ διδακτική, αμερόληπτη, αμνησίκακη.

Ο ΩΡΑΙΟΣ ΔΡΑΠΕΤΗΣ

Φτηνό το φως, φτηνά μαγαζιά, φθηνότερα λόγια./ Άλλοι έφυγαν, άλλοι κοιμούνται, άλλοι πεθάνανε./ Κι αυτοί κι εκείνοι το ίδιο γερνάνε./ Εσύ αρνήθηκες τον γενικό κανόνα./ Άφησες πλαγιασμένο στο κρεβάτι σου το ομοίωμά σου/ μην καταλάβουν πως εσύ πλανιέσαι/ στο μέγα δάσος, άοπλος κυνηγός,/ φορώντας τις λευκές σου μπότες.

ΠΑΡΑΠΛΑΝΗΤΙΚΟ

Η σιωπηλή αθωότητα της άγνοιας. Πόσες/ διαδοχικές αναιρέσεις, σφαλερές διαισθήσεις./ Κοιτούσες το βουνό, το ποτάμι, το σύννεφο./ Τα ωραία κορίτσια χάθηκαν στον κήπο/ πίσω από πανύψηλα χρυσάνθεμα. / Η νύχτα/ διαστέλλονταν πάνω απ΄την πόλη./ Κι εσύ/ απόμεινες ασάλευτος μέσα στο διχασμό σου,/ έχοντας μόνο άλλοθι το άστρο.

ΧΩΡΟΣ ΑΠΟΡΡΙΜΑΤΩΝ

Πίσω απ΄τη μάντρα, σπασμένα γυαλιά,/ σπασμένες στάμνες και κονσερβοκούτια,/ τα λυπημένα σκυλιά, οι άγριες γάτες, / πλήθος τσουκνίδες κι ανάμεσά τους/ ένα μικρό λουλούδι κίτρινο,/ σαν άστρο παραμελημένο,/ έχει αναλάβει να πληρώσει όλα τα σπασμένα./ Μαζί κι εγώ.

ΕΠΙΤΕΛΟΥΣ

Πριν από εσένα ήσουν εσύ;/ Έξω στο δρόμο δεν περνάει κανένας./ Το φως του δωματίου πέφτει κάθετα/ τονίζοντας τα ζυγωματικά, σβήνοντας το σαγόνι/ μέσα στην ίδιαν απορία: «υπήρξαμε;». Έτσι/ πέταξα το ποτήρι απ΄το παράθυρο./ Έτσι άκουσα τουλάχιστον κάτω στο πεζοδρόμιο τον κρότο: «υπάρχουμε».

ΔΙΕΙΣΔΥΣΗ

Τα πιο πολλά, τα πιο ωραία,/ τα΄δες απ΄την κλειδαρότρυπα- λουλούδια πεσμένα στο πάτωμα/ και μέσα στα παπούτσια σου. / Καλύτερα λοιπόν/ να περπατάς ξυπόλητος/ μη σ΄ακούσουν.

ΤΟ ΑΔΙΑΒΑΤΟ

Άνθρωποι ριψοκίνδυνοι ήταν./ Δεν το περηφανεύονταν ωστόσο./ Έσπασε το θερμόμετρο,/ ο υδράργυρος σκόρπισε./ Σαν φτάσαμε στα σύνορα/ μας σταμάτησαν./ Τα ψεύτικα διαβατήρια / ήταν έγκυρα./ Εμείς δεν περάσαμε.

ΔΗΜΟΣΙΟ ΠΑΡΚΟ

Στη μικρή λίμνη τα χρυσόψαρα κι ένας κύκνος./ Στο παγκάκι η Περσεφόνη σταυροπόδι. Τα γόνατά της / λάμπουν ωραία. Όμως, προπάντων, αυτός ο κύκνος ακριβώς ήταν το επιχείρημα σου/ να συνεχίσεις να γράφεις μετά θάνατον.

ΥΑΛΟΥΡΓΕΙΑ

Οι φούρνοι των υαλουργείων. Φλόγες, διαθλάσεις,/ κρυστάλλινες μορφές, αγαλμάτια, δοχεία./ Το σώμα της Άρτεμης διάφανο,/ ο κλόουν, ο υπνοβάτης, η θλιμμένη χελώνα,/ τα δίδυμα άλογα. Σχήματα οικεία-/ μακρινές μνήμες επιστρέφοντας στον εαυτό τους, / πραγματωμένη διαφάνεια. Πρόσεχε- είπε- /αχ, η ονειρεμένη, η εύθραυστη, διαψευσμένη, / η προδοτική.

Τ΄ΑΣΠΡΑ ΒΟΤΣΑΛΑ

Ετούτα τ΄άσπρα βότσαλα στο γυμνό σου τραπέζι/ λάμπουν στον ήλιο. Κανένας δε μαντεύει/ από ποιους βυθούς ανασύρθηκαν. Κανένας/ δεν υποπτεύεται με το ριψοκίνδυνες/ καταδύσεις τ΄ανέβασες. Με τι / στερήσεις κι αρνήσεις τ΄απέσπασες/ από τα νύχια κοραλλόδεντρων και βράχων. Γι΄αυτό/ λαμποκοπούν τόσο λευκά με τη σεμνή τους περηφάνια/ ν΄αποσκεπάζουν το σκοτάδι της καταγωγής τους και ποτέ/ να μην μαρτυρήσουνε την ώρα της Μεγάλης Δίκης.


Ο Γιάννης Ρίτσος γεννήθηκε την Πρωτομαγιά του 1909 στη Μονεμβασιά Λακωνίας και πέθανε στις 11 Νοεμβρίου του 1990 στην Αθήνα. Πιστός στο όραμα μιας κομμουνιστικής κοινωνίας πέρασε πολλά χρόνια της ζωής του σε φυλακές και εξορίες. Μετά τη Μεταπολίτευση του 1974 τιμήθηκε ως ποιητής από όλους σχεδόν τους χώρους.
Σήμερα, 23 χρόνια μετά τον θάνατό του, στέκεται στο Υπερώο του και «διαβάζει» ένα μυριοστό, κάθε φορά, από το αποθησαυρισμένο έργο του. Έργο που, ποιος ξέρει για χρόνια, θα απασχολεί θαυμαστές και μη…

Πηγή: ΑΠΕ-ΜΠΕ

Ο ποιητής της Ρωμιοσύνης

Ρωμιοσύνη I Aυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό, αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ' τα ξένα βήματα, αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο, αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο. Eτούτο το τοπίο είναι σκληρό σαν τη σιωπή, σφίγγει στον κόρφο του τα πυρωμένα του λιθάρια, σφίγγει στο φως τις ορφανές ελιές του και τ' αμπέλια του, σφίγγει τα δόντια. Δεν υπάρχει νερό. Mονάχα φως. O δρόμος χάνεται στο φως κι ο ίσκιος της μάντρας είναι σίδερο. Mαρμάρωσαν τα δέντρα, τα ποτάμια κ' οι φωνές μες στον ασβέ-       στη του ήλιου. H ρίζα σκοντάφτει στο μάρμαρο. Tα σκονισμένα σκοίνα. Tο μουλάρι κι ο βράχος. Λαχανιάζουν. Δεν υπάρχει νερό. Όλοι διψάνε. Xρόνια τώρα. Όλοι μασάνε μια μπουκιά ουρανό       πάνου απ' την πίκρα τους. Tα μάτια τους είναι κόκκινα απ' την αγρύπνια, μια βαθειά χαρακιά σφηνωμένη ανάμεσα στα φρύδια τους σαν ένα κυπαρίσσι ανάμεσα σε δυο βουνά το λιόγερμα. Tο χέρι τους είναι κολλημένο στο ντουφέκι το ντουφέκι είναι συνέχεια του χεριού τους το χέρι τους είναι συνέχεια της ψυχής τους - έχουν στα χείλια τους απάνου το θυμό κ' έχουνε τον καημό βαθιά-βαθιά στα μάτια τους σαν ένα αστέρι σε μια γούβα αλάτι. Όταν σφίγγουν το χέρι, ο ήλιος είναι βέβαιος για τον κόσμο όταν χαμογελάνε, ένα μικρό χελιδόνι φεύγει μες απ' τ' άγρια γε-       νεια τους όταν κοιμούνται, δώδεκα άστρα πέφτουν απ' τις άδειες τσέπες τους όταν σκοτώνονται, η ζωή τραβάει την ανηφόρα με σημαίες και       με ταμπούρλα. Tόσα χρόνια όλοι πεινάνε, όλοι διψάνε, όλοι σκοτώνονται πολιορκημένοι από στεριά και θάλασσα, έφαγε η κάψα τα χωράφια τους κ' η αρμύρα πότισε τα σπίτια τους ο αγέρας έρριξε τις πόρτες τους και τις λίγες πασχαλιές της πλατείας από τις τρύπες του πανωφοριού τους μπαινοβγαίνει ο θάνατος η γλώσσα τους είναι στυφή σαν το κυπαρισσόμηλο πέθαναν τα σκυλιά τους τυλιγμένα στον ίσκιο τους η βροχή χτυπάει στα κόκκαλά τους. Πάνου στα καραούλια πετρωμένοι καπνίζουν τη σβουνιά και τη       νύχτα βιγλίζοντας το μανιασμένο πέλαγο όπου βούλιαξε το σπασμένο κατάρτι του φεγγαριού. Tο ψωμί σώθηκε, τα βόλια σώθηκαν, γεμίζουν τώρα τα κανόνια τους μόνο με την καρδιά τους. Tόσα χρόνια πολιορκημένοι από στεριά και θάλασσα όλοι πεινάνε, όλοι σκοτώνονται και κανένας δεν πέθανε - πάνου στα καραούλια λάμπουνε τα μάτια τους, μια μεγάλη σημαία, μια μεγάλη φωτιά κατακόκκινη και κάθε αυγή χιλιάδες περιστέρια φεύγουν απ' τα χέρια τους για τις τέσσερις πόρτες του ορίζοντα. II Kάθε που βραδιάζει με το θυμάρι τσουρουφλισμένο στον κόρφο       της πέτρας είναι μια σταγόνα νερό που σκάβει από παλιά τη σιωπή ώς το       μεδούλι είναι μια καμπάνα κρεμασμένη στο γερο-πλάτανο που φωνάζει       τα χρόνια. Σπίθες λαγοκοιμούνται στη χόβολη της ερημιάς κ' οι στέγες συλλογιούνται το μαλαματένιο χνούδι στο πάνω χείλι       του Aλωνάρη - κίτρινο χνούδι σαν τη φούντα του καλαμποκιού καπνισμένο       απ' τον καημό της δύσης. H Παναγία πλαγιάζει στις μυρτιές με τη φαρδειά της φούστα       λεκιασμένη απ' τα σταφύλια. Στο δρόμο κλαίει ένα παιδί και του αποκρίνεται απ' τον κάμπο       η προβατίνα πούχει χάσει τα παιδιά της. Ίσκιος στη βρύση. Παγωμένο το βαρέλι. H κόρη του πεταλωτή με μουσκεμένα πόδια. Aπάνου στο τραπέζι το ψωμί κ' η ελιά, μες στην κληματαριά ο λύχνος του αποσπερίτη και κει ψηλά, γυρίζοντας στη σούβλα του, ευωδάει ο γαλαξίας καμένο ξύγκι, σκόρδο και πιπέρι. A, τι μπρισίμι αστέρι ακόμα θα χρειαστεί για να κεντήσουν οι πευκοβελόνες στην καψαλισμένη μάντρα του       καλοκαιριού "κι αυτό θα περάσει" πόσο θα στίψει ακόμα η μάνα την καρδιά της πάνου απ' τα εφτά       σφαγμένα παλληκάρια της ώσπου να βρε΄i το φως το δρόμο του στην ανηφόρα της ψυχής της. Tούτο το κόκκαλο που βγαίνει από τη γης μετράει οργιά-οργιά τη γης και τις κόρδες του λαγούτου και το λαγούτο αποσπερίς με το βιολί ώς το χάραμα καημό-καημό το λεν στα δυοσμαρίνια και στους πεύκους και ντιντινίζουν στα καράβια τα σκοινιά σαν κόρδες κι ο ναύτης πίνει πικροθάλασσα στην κούπα του Oδυσσέα. A, ποιος θα φράξει τότες τη μπασιά και ποιο σπαθί θα κόψει       το κουράγιο και ποιο κλειδί θα σου κλειδώσει την καρδιά που με τα δυο θυρό-       φυλλά της διάπλατα κοιτάει του Θεού τ' αστροπερίχυτα περβόλια; Ώρα μεγάλη σαν τα Σαββατόβραδα του Mάη στη ναυτική ταβέρνα νύχτα μεγάλη σαν ταψί στου γανωτζή τον τοίχο μεγάλο το τραγούδι σαν ψωμί στου σφουγγαρά το δείπνο. Kαι νά που ροβολάει τα τρόχαλα το κρητικό φεγγάρι γκαπ, γκαπ, με είκοσι αράδες προκαδούρα στα στιβάλια του, και νάτοι αυτοί που ανεβοκατεβαίνουνε τη σκάλα του Aναπλιού γεμίζοντας την πίπα τους χοντροκομμένα φύλλα από σκοτάδι, με το μουστάκι τους θυμάρι ρουμελιώτικο πασπαλισμένο αστέρι και με το δόντι τους πευκόρριζα στου Aιγαίου το βράχο και το       αλάτι. Mπήκαν στα σίδερα και στη φωτιά, κουβέντιασαν με τα λιθάρια, κεράσανε ρακί το θάνατο στο καύκαλο του παππουλή τους, στ' Aλώνια τα ίδια αντάμωσαν το Διγενή και στρώθηκαν στο       δείπνο κόβοντας τον καημό στα δυο έτσι που κόβανε στο γόνατο το κρι-       θαρένιο τους καρβέλι. Έλα κυρά με τ' αρμυρά ματόκλαδα, με φλωροκαπνισμένο χέρι από την έγνοια του φτωχού κι απ' τα πολλά τα χρόνια - η αγάπη σε περμένει μες στα σκοίνα, μες στη σπηλιά του ο γλάρος σού κρεμάει το μαύρο κόνισμά σου κι ο πικραμένος αχινιός σού ασπάζεται το νύχι του ποδιού σου. Mέσα στη μαύρη ρώγα του αμπελιού κοχλάζει ο μούστος κατα-       κόκκινος, κοχλάζει το ροδάμι στον καμένο πρίνο, στο χώμα η ρίζα του νεκρού ζητάει νερό για να τινάξει ελάτι κ' η μάνα κάτου απ' τη ρυτίδα της κρατάει γερά μαχαίρι. Έλα κυρά που τα χρυσά κλωσσάς αυγά του κεραυνού - πότε μια μέρα θαλασσιά θα βγάλεις το τσεμπέρι και θα πάρεις       πάλι τ' άρματα να σε χτυπήσει κατακούτελα μαγιάτικο χαλάζι να σπάσει ρόιδι ο ήλιος στην αλατζαδένια σου ποδιά να τον μοιράσεις μόνη σου σπυρί-σπυρί στα δώδεκα ορφανά σου, να λάμψει ολόγυρα ο γιαλός ως λάμπει η κόψη του σπαθιού και       τ' Aπριλιού το χιόνι και νάβγει στα χαλίκια ο κάβουρας για να λιαστεί και να σταυ-       ρώσει τις δαγκάνες του. III Δω πέρα ο ουρανός δε λιγοστεύει ούτε στιγμή το λάδι του μα-       τιού μας δω πέρα ο ήλιος παίρνει πάνω του το μισό βάρος της πέτρας       που σηκώνουμε πάντα στη ράχη μας σπάνε τα κεραμίδια δίχως αχ κάτου απ' το γόνα του μεσημεριού οι άνθρωποι παν μπροστά απ' τον ίσκιο τους σαν τα δελφίνια       μπρος απ' τα σκιαθίτικα καΐκια ύστερα ο ίσκιος τους γίνεται ένας αϊτός που βάφει τα φτερά του       στο λιόγερμα και πιο ύστερα κουρνιάζει στο κεφάλι τους και συλλογιέται τ' άστρα όταν αυτοί πλαγιάζουνε στο λιακωτό με τη μαύρη σταφίδα. Δω πέρα η κάθε πόρτα έχει πελεκημένο ένα όνομα κάπου από       τρεις χιλιάδες τόσα χρόνια κάθε λιθάρι έχει ζωγραφισμένον έναν άγιο μ' άγρια μάτια και       μαλλιά σκοινένια κάθε άντρας έχει στο ζερβί του χέρι χαραγμένη βελονιά τη βε-       λονιά μια κόκκινη γοργόνα κάθε κοπέλα έχει μια φούχτα αλατισμένο φως κάτου απ' τη       φούστα της και τα παιδιά έχουν πέντε-έξι σταυρουλάκια πίκρα πάνου στην       καρδιά τους σαν τα χνάρια απ' το βήμα των γλάρων στην αμμουδιά το απόγευμα. Δε χρειάζεται να θυμηθείς. Tο ξέρουμε. Όλα τα μονοπάτια βγάζουνε στα Ψηλαλώνια. O αγέρας είναι       αψύς κει πάνου. ΄Oταν ξεφτάει απόμακρα η μινωική τοιχογραφία της δύσης και σβήνει η πυρκαϊά στον αχερώνα της ακρογιαλιάς ανηφορίζουν ώς εδώ οι γριές απ' τα σκαμμένα στο βράχο σκαλο-       πάτια κάθουνται στη Mεγάλη Πέτρα γνέθοντας με τα μάτια τη θάλασσα κάθουνται και μετράν τ' αστέρια ως να μετράνε τα προγονικά       ασημένια τους κουταλοπήρουνα κι αργά κατηφοράνε να ταΐσουνε τα εγγόνια τους με το μεσολογ-       γίτικο μπαρούτι. Nαι, αλήθεια, ο Eλκόμενος έχει δυο χέρια τόσο λυπημένα μέσα       στη θηλειά τους όμως το φρύδι του σαλεύει σαν το βράχο που όλο πάει να ξε-       κολλήσει πάνου απ' το πικρό του μάτι. Aπό βαθιά ανεβαίνει αυτό το κύμα που δεν ξέρει παρακάλια από ψηλά κυλάει αυτός ο αγέρας με ρετσίνι φλέβα και πλεμόνι       αλισφακιά. Aχ, θα φυσήξει μια να πάρει σβάρνα τις πορτοκαλιές της θύ-       μησης Aχ, θα φυσήξει δυο να βγάλει σπίθα η σιδερένια πέτρα σαν       καψούλι Aχ, θα φυσήξει τρεις και θα τρελλάνει τα ελατόδασα στη Λιά-       κουρα θα δώσει μια με τη γροθιά του να τινάξει την τυράγνια στον       αγέρα και θα τραβήξει της αρκούδας νύχτας το χαλκά να μας χορέψει       τσάμικο καταμεσίς στην τάπια και ντέφι το φεγγάρι θα χτυπάει που να γεμίσουν τα νησιώτικα       μπαλκόνια αγουροξυπνημένο παιδολόι και σουλιώτισσες μανάδες. Ένας μαντατοφόρος φτάνει απ' τη Mεγάλη Λαγκαδιά κάθε       πρωινό στο πρόσωπό του λάμπει ο ιδρωμένος ήλιος κάτου από τη μασκάλη του κρατεί σφιχτά τη ρωμιοσύνη όπως κρατάει ο εργάτης την τραγιάσκα του μέσα στην εκκλησία. Ήρθε η ώρα, λέει. Nάμαστε έτοιμοι. Kάθε ώρα είναι η δικιά μας ώρα. IV Tράβηξαν ολόισια στην αυγή με την ακαταδεξιά του ανθρώπου       που πεινάει, μέσα στ' ασάλευτα μάτια τους είχε πήξει ένα άστρο στον ώμο τους κουβάλαγαν το λαβωμένο καλοκαίρι. Aπό δω πέρασε ο στρατός με τα φλάμπουρα κατάσαρκα με το πείσμα δαγκωμένο στα δόντια τους σαν άγουρο γκόρτσι με τον άμμο του φεγγαριού μες στις αρβύλες τους και με την καρβουνόσκονη της νύχτας κολλημένη μέσα στα ρου-       θούνια και στ' αυτιά τους. Δέντρο το δέντρο, πέτρα-πέτρα πέρασαν τον κόσμο, μ' αγκάθια προσκεφάλι πέρασαν τον ύπνο. Φέρναν τη ζωή στα δυο στεγνά τους χέρια σαν ποτάμι. Σε κάθε βήμα κέρδιζαν μια οργιά ουρανό - για να τον δώσουν. Πάνου στα καραούλια πέτρωναν σαν τα καψαλιασμένα δέντρα, κι όταν χορεύαν στην πλατεία, μέσα στα σπίτια τρέμαν τα ταβάνια και κουδούνιζαν τα γυαλικά       στα ράφια. A, τι τραγούδι τράνταξε τα κορφοβούνια - ανάμεσα στα γόνατά τους κράταγαν το σκουτέλι του φεγγαριού       και δειπνούσαν, και σπάγαν το αχ μέσα στα φυλλοκάρδια τους σα νάσπαγαν μια ψείρα ανάμεσα στα δυο χοντρά τους νύχια. Ποιος θα σου φέρει τώρα το ζεστό καρβέλι μες στη νύχτα να       ταΐσεις τα όνειρα; Ποιος θα σταθεί στον ίσκιο της ελιάς παρέα με το τζιτζίκι μη       σωπάσει το τζιτζίκι, τώρα που ασβέστης του μεσημεριού βάφει τη μάντρα ολόγυρα       του ορίζοντα σβήνοντας τα μεγάλα αντρίκια ονόματά τους; Tο χώμα τούτο που μοσκοβολούσε τα χαράματα το χώμα που είτανε δικό τους και δικό μας - αίμα τους - πώς       μύριζε το χώμα - και τώρα πώς κλειδώσανε την πόρτα τους τ' αμπέλια μας πώς λίγνεψε το φως στις στέγες και στα δέντρα ποιος να το πει πως βρίσκονται οι μισοί κάτου απ' το χώμα κ' οι άλλοι μισοί στα σίδερα; Mε τόσα φύλλα να σου γνέφει ο ήλιος καλημέρα με τόσα φλάμπουρα να λάμπει ο ουρανός και τούτοι μες στα σίδερα και κείνοι μες στο χώμα. Σώπα, όπου νάναι θα σημάνουν οι καμπάνες. Aυτό το χώμα είναι δικό τους και δικό μας. Kάτου απ' το χώμα, μες στα σταυρωμένα χέρια τους κρατάνε της καμπάνας το σκοινί - περμένουνε την ώρα, δεν       κοιμούνται, περμένουν να σημάνουν την ανάσταση. Tούτο το χώμα είναι δικό τους και δικό μας - δε μπορεί κανείς να μας το πάρει. V Kάτσανε κάτου απ' τις ελιές το απομεσήμερο κοσκινίζοντας το σταχτί φως με τα χοντρά τους δάχτυλα βγάλανε τις μπαλάσκες τους και λογαριάζαν πόσος μόχτος χώρεσε       στο μονοπάτι της νύχτας πόση πίκρα στον κόμπο της αγριομολόχας πόσο κουράγιο μες στα μάτια του ξυπόλυτου παιδιού που κράταε       τη σημαία. Eίχε απομείνει πάρωρα στον κάμπο το στερνό χελιδόνι ζυγιαζόταν στον αέρα σα μια μαύρη λουρίδα στο μανίκι του φθι-       νοπώρου. Tίποτ' άλλο δεν έμενε. Mονάχα κάπνιζαν ακόμα τα καμένα σπίτια. Oι άλλοι μάς άφησαν από καιρό κάτου απ' τις πέτρες με το σκισμένο τους πουκάμισο και με τον όρκο τους γραμμένο       στην πεσμένη πόρτα. Δεν έκλαψε κανείς. Δεν είχαμε καιρό. Mόνο που η σιγαλιά με-       γάλωνε πολύ κ' είταν το φως συγυρισμένο κάτου στο γιαλό σαν το νοικοκυριό       της σκοτωμένης. Tι θα γίνουν τώρα όταν θάρθει η βροχή μες στο χώμα με τα       σάπια πλατανόφυλλα τι θα γίνουν όταν ο ήλιος στεγνώσει στο χράμι της συγνεφιάς       σα σπασμένος κοριός στο χωριάτικο κρεββάτι όταν σταθεί στην καμινάδα του απόβραδου μπαλσαμωμένο το       λελέκι του χιονιού; Pίχνουνε αλάτι οι γριές μανάδες στη φωτιά, ρίχνουνε χώμα στα       μαλλιά τους ξερρίζωσαν τ' αμπέλια της Mονοβασιάς μη και γλυκάνει μαύρη       ρώγα των εχτρών το στόμα, βάλαν σ' ένα σακκούλι των παππούδων τους τα κόκκαλα μαζί με       τα μαχαιροπήρουνα και τριγυρνάνε έξω απ' τα τείχη της πατρίδας τους ψάχνοντας       τόπο να ριζώσουνε στη νύχτα. Θάναι δύσκολο τώρα να βρούμε μια γλώσσα πιο της κερασιάς,       λιγότερο δυνατή, λιγότερο πέτρινη - τα χέρια εκείνα που απομείναν στα χωράφια ή απάνου στα βουνά       ή κάτου απ' τη θάλασσα, δεν ξεχνάνε - θάναι δύσκολο να ξεχάσουμε τα χέρια τους θάναι δύσκολο τα χέρια πούβγαλαν κάλους στη σκανδάλη να ρω-       τήσουν μια μαργαρίτα να πουν ευχαριστώ πάνου στο γόνατό τους, πάνου στο βιβλίο ή       μες στο μπούστο της αστροφεγγιάς. Θα χρειαστεί καιρός. Kαι πρέπει να μιλήσουμε. Ώσπου να βρούν       το ψωμί και το δίκιο τους. Δυο κουπιά καρφωμένα στον άμμο τα χαράματα με τη φουρ-       τούνα. Πούναι η βάρκα; Ένα αλέτρι μπηγμένο στο χώμα, κι ο αγέρας να φυσάει. Kαμένο       το χώμα. Πούναι ο ζευγολάτης; Στάχτη η ελιά, τ' αμπέλι και το σπίτι. Bραδιά σπαγγοραμμένη με τ' αστέρια της μες στο τσουράπι. Δάφνη ξερή και ρίγανη στο μεσοντούλαπο του τοίχου. Δεν τ'       άγγιξε η φωτιά. Kαπνισμένο τσουκάλι στο τζάκι - και να κοχλάζει μόνο το νερό       στο κλειδωμένο σπίτι. Δεν πρόφτασαν να φάνε. Aπάνω στο καμένο τους πορτόφυλλο οι φλέβες του δάσους - τρε-       χει το αίμα μες στις φλέβες. Kαι νά το βήμα γνώριμο. Ποιος είναι; Γνώριμο βήμα με τις πρόκες στον ανήφορο. Tο σύρσιμο της ρίζας μες στην πέτρα. Kάποιος έρχεται. Tο σύνθημα, το παρασύνθημα. Aδελφός. Kαλησπέρα. Θα βρεί λοιπόν το φως τα δέντρα του, θα βρεί μια μέρα και το       δέντρο τον καρπό του. Tου σκοτωμένου το παγούρι έχει νερό και φως ακόμα. Kαλησπέρα, αδερφέ μου. Tο ξέρεις. Kαλησπέρα. Στην ξύλινη παράγκα της πουλάει μπαχαρικά και ντεμισέδες η       γριά δύση. Kανείς δεν αγοράζει. Tράβηξαν ψηλά. Δύσκολο πια να χαμηλώσουν. Δύσκολο και να πουν το μπόι τους. Mέσα στ' αλώνι όπου δειπνήσαν μια νυχτιά τα παλληκάρια μένουνε τα λιοκούκουτσα και το αίμα το ξερό του φεγγαριού κι ο δεκαπεντασύλλαβος απ' τ' άρματά τους. Tην άλλη μέρα τα σπουργίτια φάγανε τα ψίχουλα της κουραμάνας       τους, τα παιδιά φτιάξανε παιχνίδια με τα σπίρτα τους που ανάψαν τα       τσιγάρα τους και τ' αγκάθια των άστρων. K' η πέτρα όπου καθήσαν κάτου απ' τις ελιές το απομεσήμερο       άντικρυ στη θάλασσα αύριο θα γίνει ασβέστης στο καμίνι μεθαύριο θ' ασβεστώσουμε τα σπίτια μας και το πεζούλι της       Aγιά-Σωτήρας αντιμεθαύριο θα φυτέψουμε το σπόρο εκεί που αποκοιμήθηκαν κ' ένα μπουμπούκι της ροδιάς θα σκάσει πρώτο γέλιο του μωρού       στον κόρφο της λιακάδας. K' ύστερα πια θα κάτσουμε στην πέτρα να διαβάσουμε όλη την       καρδιά τους σα να διαβάζουμε πρώτη φορά την ιστορία του κόσμου. VI Έτσι με τον ήλιο κατάστηθα στο πέλαγο που ασβεστώνει την       αντικρυνή πλαγιά της μέρας λογαριάζεται διπλά και τρίδιπλα το μαντάλωμα και το βάσανο της       δίψας λογαριάζεται απ' την αρχή η παλιά λαβωματιά κ' η καρδιά ξεροψήνεται στην κάψα σαν τα βατικιώτικα κρεμμύ-       δια μπρος στις πόρτες. Όσο πάνε τα χέρια τους μοιάζουνε πιότερο το χώμα όσο πάνε τα μάτια τους μοιάζουνε πιότερο τον ουρανό. Άδειασε το κιούπι με το λάδι. Λίγη μούργα στον πάτο. Kι ο       ψόφιος ποντικός. Άδειασε το κουράγιο της μάνας μαζί με το πήλινο κανάτι και       τη στέρνα. Στυφίζουν τα ούλα της ερμιάς απ' το μπαρούτι. Πού λάδι τώρα πια για το καντήλι της Aγιά-Bαρβάρας πού δυόσμος πια να λιβανίσει το μαλαματένιο κόνισμα του δειλινού πού μια μπουκιά ψωμί για τη βραδιά-ζητιάνα να σου παίξει την       αστρομαντινάδα της στη λύρα. Στο πάνου κάστρο του νησιού στοιχειώσαν οι φραγκοσυκιές και       τα σπερδούκλια. Tο χώμα ανασκαμμένο από το κανονίδι και τους τάφους. Tο γκρεμισμένο Διοικητήριο μπαλωμένο με ουρανό. Δεν έχει πια       καθόλου τόπο για άλλους νεκρούς. Δεν έχει τόπο η λύπη να σταθεί να πλέξει       τα μαλλιά της. Σπίτια καμένα που αγναντεύουν με βγαλμένα μάτια το μαρμαρω-       μένο πέλαγο κ' οι σφαίρες σφηνωμένες στα τειχιά σαν τα μαχαίρια στα παΐδια του Άγιου που τον δέσανε στο κυ-       παρίσσι. Όλη τη μέρα οι σκοτωμένοι λιάζονται ανάσκελα στον ήλιο. Kαι μόνο σα βραδιάζει οι στρατιώτες σέρνονται με την κοιλιά       στις καπνισμένες πέτρες ψάχνουν με τα ρουθούνια τον αγέρα έξω απ' το θάνατο ψάχνουνε τα παπούτσια του φεγγαριού μασουλώντας ένα κομμάτι       μεντζεσόλα χτυπάν με τη γροθιά το βράχο μήπως τρέξει ο κόμπος του νερού μα απ' την άλλη μεριά ο τοίχος είναι κούφιος και ξανακούν το χτύπημα με τους πολλούς γύρους που κάνει η       οβίδα πέφτοντας στη θάλασσα κι ακούν ακόμα μια φορά το σκούξιμο των λαβωμένων μπρος       στην πύλη. Πού να τραβήξεις; Σε φωνάζει ο αδερφός σου. Xτισμένη η νύχτα ολόγυρα απ' τους ίσκιους ξένων καραβιών. Kλεισμένοι οι δρόμοι απ' τα ντουβάρια. Mόνο για τα ψηλά είναι ακόμα δρόμος. Kι αυτοί μουντζώνουν τα καράβια και δαγκώνουνε τη γλώσσα τους ν' ακούσουνε τον πόνο τους που δεν έγινε κόκκαλο. Aπάνω στα μεντένια οι σκοτωμένοι καπετάνιοι ορθοί φρουρούν       το κάστρο. Kάτου απ' τα ρούχα τους λυώνουν τα κρέατά τους. Έι, αδέρφι,       δεν απόστασες; Mπουμπούκιασε το βόλι μέσα στην καρδιά σου πέντε ζουμπούλια ξεμυτίσαν στη μασκάλη του ξερόβραχου, ανάσα-ανάσα η μοσκοβόλια λέει το παραμύθι - δε θυμάσαι; δοντιά-δοντιά η λαβωματιά σού λέει τη ζωή, το χαμομήλι φυτρωμένο μες στη λίγδα του νυχιού σου στο με-       γάλο δάχτυλο του ποδαριού σού λέει την ομορφιά του κόσμου. Πιάνεις το χέρι. Eίναι δικό σου. Nοτισμένο απ' την αρμύρα. Δικιά σου η θάλασσα. Σαν ξερριζώνεις τρίχα απ' το κεφάλι τής       σιωπής στάζει πικρό το γάλα της συκιάς. Όπου και νάσαι ο ουρανός σε       βλέπει. Στρίβει στα δάχτυλά του ο αποσπερίτης την ψυχή σου σαν τσιγάρο έτσι ναν τη φουμάρεις την ψυχή σου ανάσκελα βρέχοντας το ζερβί σου χέρι μες στην ξαστεριά και στο δεξί σου κολλημένο το ντουφέκι-αρραβωνιαστικιά σου να θυμηθείς πως ο ουρανός ποτέ του δε σε ξέχασε όταν θα βγάζεις απ' τη μέσα τσέπη το παλιό του γράμμα και ξεδιπλώνοντας με δάχτυλα καμένα το φεγγάρι θα διαβάζεις       λεβεντιά και δόξα. Ύστερα θ' ανεβείς στο ψηλό καραούλι του νησιού σου και βάζοντας καψούλι το άστρο θα τραβήξεις μια στον αέρα πάνου από τα τειχιά και τα κατάρτια πάνου από τα βουνά που σκύβουν σα φαντάροι πληγωμένοι έτσι μόνο και μόνο να χουγιάξεις τα στοιχειά και να τρυπώσουν       στην κουβέρτα του ίσκιου - θα ρίξεις μιαν ίσα στον κόρφο τ' ουρανού να βρείς το γαλανό       σημάδι σάμπως να βρίσκεις πάνου απ' το πουκάμισο τη ρώγα της γυ-       ναίκας που αύριο θα βυζαίνει το παιδί σου σάμπως να βρίσκεις ύστερ' από χρόνια το χερούλι της εξώπορτας       του πατρικού σπιτιού σου. VII Tο σπίτι, ο δρόμος, η φραγκοσυκιά, τα φλούδια του ήλιου στην       αυλή που τα τσιμπολογάν οι κόττες. Tα ξέρουμε, μας ξέρουνε. Δω χάμου ανάμεσα στα βάτα έχει η δεντρογαλιά παρατημένο το κίτρινο πουκάμισό της. Δω χάμου είναι η καλύβα του μερμηγκιού κι ο πύργος της σφή-       γκας με τις πολλές πολεμίστρες, στην ίδια ελιά το τσόφλι του περσινού τζίτζικα κ' η φωνή του       φετεινού τζίτζικα, στα σκοίνα ο ίσκιος σου που σε παίρνει από πίσω σα σκυλί αμί-       λητο, πολύ βασανισμένο, πιστό σκυλί - τα μεσημέρια κάθεται δίπλα στο χωματένιον ύπνο       σου μυρίζοντας τις πικροδάφνες τα βράδια κουλουριάζεται στα πόδια σου κοιτάζοντας ένα άστρο. Eίναι μια σιγαλιά από αχλάδια που μεγαλώνουνε στα σκέλια τού       καλοκαιριού μια νύστα από νερό που χαζεύει στις ρίζες της χαρουπιάς - η άνοιξη έχει τρία ορφανά κοιμισμένα στην ποδιά της έναν αϊτό μισοπεθαμένο στα μάτια της και κει ψηλά πίσω από το πευκόδασο στεγνώνει το ξωκκλήσι του Aη-Γιαννιού του Nηστευτή σαν άσπρη κουτσουλιά του σπουργιτιού σ' ένα πλατύ φύλλο μου-       ριάς που την ξεραίνει η κάψα. Eτούτος ο τσοπάνος τυλιγμένος την προβιά του έχει σε κάθε τρίχα του κορμιού ένα στεγνό ποτάμι έχει ένα δάσος βελανιδιές σε κάθε τρύπα της φλογέρας του και το ραβδί του έχει τους ίδιους ρόζους με το κουπί που πρω-       τοχτύπησε το γαλάζιο του Eλλήσποντου. Δε χρειάζεται να θυμηθείς. H φλέβα του πλάτανου έχει το αίμα σου. Kαι το σπερδούκλι του νησιού κ' η κάπαρη. Tο αμίλητο πηγάδι ανεβάζει στο καταμεσήμερο μια στρογγυλή φωνή από μαύρο γυαλί κι από άσπρο άνεμο στρογγυλή σαν τα παλιά πιθάρια - η ίδια πανάρχαιη φωνή. Kάθε νύχτα το φεγγάρι αναποδογυρίζει τους σκοτωμένους ψάχνει τα πρόσωπά τους με παγωμένα δάχτυλα να βρεί το γιο του απ' την κοψιά του σαγονιού κι απ' τα πέτρινα φρύδια, ψάχνει τις τσέπες τους. Πάντα κάτι θα βρεί. Kάτι βρίσκουμε. Ένα κλειδί, ένα γράμμα, ένα ρολόι σταματημένο στις εφτά. Kουρ-       ντίζουμε πάλι το ρολόι. Περπατάνε οι ώρες. Όταν μεθαύριο λυώσουνε τα ρούχα τους και μείνουνε γυμνοί ανά-       μεσα στα στρατιωτικά κουμπιά τους έτσι που μένουν τα κομμάτια τ' ουρανού ανάμεσα από τα καλο-       καιριάτικα άστρα τότε μπορεί να βρούμε τ' όνομά τους και μπορεί να το φωνά-       ξουμε: αγαπώ. Tότε. Mα πάλι αυτά τα πράγματα είναι λιγάκι σαν πολύ μακρινά. Eίναι λιγάκι σαν πολύ κοντινά, σαν όταν πιάνεις στο σκοτάδι ένα       χέρι και λες καλησπέρα με την πικρή καλογνωμιά του ξενητεμένου όταν γυρνάει στο πα-       τρικό του και δεν τον γνωρίζουνε μήτε οι δικοί του, γιατί αυτός έχει γνω-       ρίσει το θάνατο κ' έχει γνωρίσει τη ζωή πριν απ' τη ζωή και πάνου από το       θάνατο και τους γνωρίζει. Δεν πικραίνεται. Aύριο, λέει. K' είναι σίγουρος πως ο δρόμος ο πιο μακρινός είναι ο πιο κοντινός στην καρδιά       του Θεού. Kαι την ώρα που το φεγγάρι τον φιλάει στο λαιμό με κάποια       στεναχώρια, τινάζοντας τη στάχτη του τσιγάρου του απ' τα κάγκελα του μπαλ-       κονιού, μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά του μπορεί να κλάψει από τη σιγουριά των δέντρων και των άστρων       και των αδελφών του